Wiedzieliście, że można słuchać radia niepodłączonego do jakiegokolwiek źródła zasilania? Dziś metody tej praktycznie się nie stosuje, ale jeśli spytalibyście swoich dziadków, to możliwe, że w ich domach radio pojawiło się przed prądem elektrycznym. Nie było w tym bowiem nic dziwnego — wszystko za sprawą odbiorników detektorowych, zwanych też detefonami.

Na początek zapoznajmy się z historią. Wynalezienie Diody omówiono w tym artykule, a o tym, czym jest modulacja AM, przeczytacie tutaj. Narodziny radia fonicznego datuje się na 1920 rok. Pierwszą rozgłośnię uruchomili Amerykanie, ale już dwa lata później do radiowej rodziny dołączyły Francja, Wielka Brytania i ZSRR. W tym drugim państwie ujawniła się ciemna strona radia — narzędzia propagandy, któremu to poświęcę osobny wpis.

Uroczystość z okazji setnej audycji w Polskim Towarzystwie Radiotechnicznym — marzec 1926 źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

W Polsce radia można słuchać od 1924 roku. Wtedy to uruchomiono pierwsze próbne audycje. Początkowo trwały one jedynie dwie godziny dziennie, ale z czasem wydłużano je. W ramówce pojawiała się muzyka, odczyty edukacyjne, przemówienia polityków. Pod względem technicznym nie mieliśmy się czego wstydzić. Już w 1931 roku stacja w podwarszawskim Raszynie zasięgiem obejmowała cały obszar Rzeczypospolitej, co czyniło ją najmocniejszą radiostacją w Europie.

Zasięgi radia z 1936 roku źródło

O ile jednak moc stacji nadawczych była bardzo duża, tak występował inny problem — bardzo słaba elektryfikacja kraju, zwłaszcza wsi. Wobec tego nie dało się stosować radia z wynalezionymi niedawno wzmacniaczami lampowymi i należało zwrócić się ku technologii radia kryształkowego.

Najważniejszym elementem radia kryształkowego — jak nazwa wskazuje, jest kryształ. Najczęściej była to galena. Zasada działania polega na tworzeniu złącza (diody) pomiędzy metalową igłą a kryształem półprzewodnika. Igłą dotyka się różnych miejsc kryształu, szukając tego, w którym właściwości detekcyjne są najlepsze. Całą energię układ czerpie z anteny, która jednak musi być duża i dobrze uziemiona np. do instalacji odgromowej, co jest wadą tej konstrukcji.

Kryształ galeny „Złota Ramona”, firma ta wyprodukowała również ciekawą konstrukcję radioodbiornika w formie książki, do zobaczenia w źródle

Ze znaczenia radia zdawała sobie władza, która rozpoczęła szeroką akcję radiofonizacji. Radio pozwalało na dotarcie z ważnym komunikatem, ale też muzyką czy misją oświatową praktycznie do każdego obywatela. Radiofonizacja nie dotyczyła tylko miast, ale również obszarów wiejskich, na których mieszkała często biedna, dotknięta analfabetyzmem ludność.

Reklama Detefonu skierowana do ludności wiejskiej źródło

Wyzwanie było ogromne, toteż aby mu sprostać, skonstruowano aparat noszący handlową nazwę: Detefon. Było to bardzo proste urządzenie, niezależne od zasilania i tanie w produkcji. Sprzedawano je w cenie 25 zł lub na raty wraz z abonamentem radiowym wynoszącym 1,5 zł miesięcznie. Wydatek był oczywiście różnie odczuwalny w zależności od wykonywanego zawodu, ale nawet w przypadku najgorzej opłacanych robotników rolnych, nie powinien był on przekraczać miesięcznej pensji.

Korzyści z posiadania radia źródło

Detefony można było nabyć w urzędach pocztowych wraz ze słuchawkami i osprzętem montażowym. Instalacja była dość skomplikowana jak na tamte czasy, porównywalna z dzisiejszym montażem linii telefonicznej czy anteny satelitarnej. Podgląd na to może dać opis przygotowany przez producenta:

Detefon składa się z:
A) jednego aparatu detektorowego, zmontowanego w pudełku bakelitowym, z regulatorem do nastrajania na długość fali i przełącznikiem, który przełącza aparat na odbiór fal krótkich, średnich lub długich.
B) jednego kompletnego detektora kryształkowego, całkowicie zabezpieczonego rurką szklaną przed zanieczyszczeniami.
C) Przełącznika antenowego z odgromnikiem, który umożliwia odłączenie anteny od odbiornika i zabezpieczenia go w ten sposób od uderzenia pioruna
D) 50 m linki antenowej do zainstalowania anteny i uziemienia
E) 2 dwumetrowych przewodników izolowanych, zakończonych wtyczkami do podłączenia anteny i uziemienia z odbiornikiem.
F) 0,25 m rurki gumowej dla izolowania anteny przed zetknięciem się z oknem przy wprowadzaniu jej do mieszkania
G) 2 par izolatorów antenowych, połączonych ze sobą, do izolowania końców anteny od sznurów, któremi podwieszamy antenę.
H) pary słuchawek połączonej z sznurem zakończonymi dwiema wtyczkami
I) 4 śrubek,2 służą do umocowania przełącznika antenowego, a 2 do ew. umocowania detefonu na ścianie. <br>
...Detefon jest szczytem precyzji technicznej w tego rodzaju aparatach Wyróżnia się bardzo dużą siłą odbioru i umożliwia słuchanie za pomocą słuchawek stacji warszawskiej na obszarze całej Polski, a w pobliżu innych stacyj nadawczych np. Katowic, Łodzi, Wilna itd. również i stacji lokalnej. Detefon jest wykonany całkowicie w kraju, z materiałów krajowych, bardzo precyzyjnie i solidnie, nawet w najdrobniejszych szczegółach.

Słuchawki w Detefonie były niezbędne. Nasłuch był cichy i w dużej mierze zależał od odległości od stacji nadawczej oraz warunków atmosferycznych. Próbowano sobie z tym radzić, umieszczając słuchawki w miskach ceramicznych, metalowych, tak aby audycji mogła słuchać większa liczba osób. W późniejszym okresie rozpoczęto produkcję wzmacniaczy lampowych zasilanych prądem zmiennym oraz na baterię, koszt ich wielokrotnie przewyższał cenę Detefonu.

Reklama wzmacniaczy, ich cena była dość wysoka w porównaniu do Detefonu źródło

Detefon odniósł sukces. Transmisje Mszy świętych, porady rolne, wiadomości sportowe czy słuchowiska szybko zyskały popularność, zwłaszcza na wsi, która do tej pory była w znacznej mierze izolowana od zewnętrznego świata. transmisji na falach AM o długości 280-420m i 1200-1500m słuchało w okolicach 1933 roku ~ 300 tysięcy osób, a do wybuchu II wojny światowej wyprodukowano pół miliona egzemplarzy.

W czasie wojny radia były rekwirowane przez okupanta, ponieważ mogły służyć do odbioru zachodnich i podziemnych rozgłośni. Radio odegrało też znaczącą rolę podczas Powstania warszawskiego, umożliwiając komunikację pomiędzy odseparowanymi od siebie dzielnicami. Ciekawostką jest to, że rozmowy prowadzone były za pośrednictwem Londynu.

Anteny nadawcze powstańców musiały być dobrze ukryte, aby nie zostały poddane nalotowi lub ostrzałowi artyleryjskiemu, stąd moc ich była niewielka. Sygnał odbijał się jednak od atmosfery i był dobrze słyszalny pod Londynem, gdzie wzmacniano go i wysyłano z powrotem do walczącej Warszawy.

W czasie II wojny światowej popularne stało się radio okopowe (z angielskiego: foxhole radio) jest to bardzo prosta konstrukcja możliwa do wykonania w warunkach polowych z drutu, żyletki i ołówka, której najbardziej zaawansowanym elementem jest słuchawka. Radia te w przeciwieństwie do konstrukcji lampowych nie emitowały fal mogących służyć do wykrycia jednostek i nie wymagały zasilania, stąd duża ich popularność wśród jednostek frontowych.

Na zdjęciu żołnierz amerykański słuchający radia na plaży w Anzio (Włochy)

Po wojnie wznowiono na niewielką skalę produkcję detefonów, które jednak szybko odeszły do historii. Komuniści zwrócili się ku rozwiązaniom radiofonii przewodowej mającej według nich ogromną zaletę nad tradycyjnym radiem. O tym jednak w innym artykule.

Źródła:

"Radio bez baterii i zasilania czyli zbuduj odbiornik detektorowy" - Elektronika dla wszyskich marzec 2001
http://www.historiaradia.neostrada.pl/Krysztalki.html
http://www.historiaradia.neostrada.pl/Detefon%20info%20.html
https://pl.wikipedia.org/wiki/Detefon
https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/772982,Polskie-Radio-bylo-pierwsze
https://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_radiofonii_w_Polsce_%E2%80%93_kalendarium
https://historia.org.pl/2018/07/22/ile-zarabiano-i-co-mozna-bylo-za-to-kupic-w-przedwojennej-polsce-pensje-i-ceny-w-ii-rp/
https://en.wikipedia.org/wiki/Foxhole_radio

Grafika w miniaturze: By Wojciech Pysz - http://oldradio.pl, CC BY-SA 3.0, Link

• pl-nauka
• polish
• pl-artykuly
• engrave